Making-of van Mondriaan: Een Betere Wereld

Een paar jaar geleden stuitte ik op een bericht waarin ik las dat Piet Mondriaan in 1938 naar Londen vluchtte voor het opkomend fascisme in Europa. Ik kende natuurlijk de wereldberoemde schilderijen van Mondriaan, maar realiseerde me dat ik over de kunstenaar zelf eigenlijk weinig wist. Het bericht intrigeerde me en nadat ik Littekens, het laatste deel van het tweeluik met Scherven, had afgerond, dook ik wat dieper in het leven van Mondriaan. En ik ontdekte nog veel meer.

Bijvoorbeeld dat hij zijn leven in dienst van de kunst had gesteld, zijn ateliers inrichtte als ware kunstwerken, nooit getrouwd is geweest, noch kinderen heeft gehad, erg veel van muziek hield en graag danste, dol was op de films van Disney, maar vooral dat hij zijn kunst als middel zag om de wereld een betere plek te helpen maken. Dat laatste plantte bij mij een zaadje voor mijn verhaal.

We schrijven begin jaren 1930. Mondriaan woont in Parijs, de plek waar het op het gebied van moderne kunst op dat moment gebeurt. De Eerste Wereldoorlog smeult hier en daar nog na. Na de beurscrash van 1929 is er een wereldwijde economische crisis en in Duitsland komt een zekere Adolf Hitler in 1933 aan de macht. Kortom, het zijn donkere tijden.

Piet Mondriaan behoort tot de kunstenaars die het als zijn roeping zag iets achter te laten aan de mensheid: een betere wereld.

Mondriaan geloofde namelijk oprecht dat kunst kon bijdragen aan een maatschappij met meer harmonie. Hij zag zijn abstracte schilderijen als middel om te laten zien dat je evenwicht kunt bereiken tussen tegenstrijdigheden. Horizontale en verticale lijnen. De non-kleuren zwart, wit en grijs en natuurlijk de kleuren rood, geel en blauw. 

Met die universele middelen zocht hij in elke compositie naar evenwicht tussen de tegenstrijdige elementen. Iets wat volgens hem ook moest gebeuren in de maatschappij. Zijn schilderijen zag hij daarom als een blauwdruk voor een beter wereld.

Deze in mijn ogen prachtige filosofie, die Mondriaan verder en verder ontwikkelde tegen de achtergrond van een steeds donker wordende wereld, vormden het idee voor mijn verhaal.

Vanaf dat moment ben ik veel gaan lezen. Biografieën over Mondriaan, verhandelingen over De Stijl en het neoplasticisme, getuigenissen van Mondriaans vrienden, enzovoort.

Ik bekeek documentaires en struinde het internet af naar zo’n beetje alles wat ik over hem kon vinden. Langzaam vormden zich in mijn hoofd de outlines van het verhaal dat ik wilde vertellen: de laatste elf levensjaren van Mondriaan vanaf het jaar dat Hitler aan de macht kwam (1933) tot zijn overlijden in 1944. De jaren waarin hij vanuit Parijs via Londen uiteindelijk in New York terechtkwam. Met als belangrijkste doel dat hij zijn werk in vrijheid kon voortzetten.

Uiteraard zocht ik ook naar beeldmateriaal van Mondriaan en zijn vrienden, de steden in die tijd, huizen, kleding, auto’s, enzovoort. Met als doel de tijd waarin het verhaal zich afspeelt zo goed mogelijk te verbeelden.

In tegenstelling tot wat ik bij het maken van Scherven en Littekens had gedaan (het scenario minutieus uitschrijven), maakte ik eerst een synopsis en liet ik me voor het scenario inspireren door collega-auteur Barbara Stok (zelf de auteur van een stripbiografie over Vincent van Gogh, red.).

Ik schreef het scenario op losse kaartjes, waarbij elk kaartje een scène bevatte. Op die manier kon ik mijn scenario heel makkelijk uitbreiden, inkorten of scènes toevoegen, verplaatsen of weghalen. Gedurende het maakproces is dat ook regelmatig gebeurd. Het verhaal over Mondriaan bestaat uiteindelijk uit drie lagen: 

• Het leven van Mondriaan zelf in Parijs, Londen en New York van 1933-1944, getekend in kleur.
• Illustraties in grijstinten die de geschiedenis duiden.
• Getuigenissen van vrienden en tijdgenoten van Mondriaan in zwart op een grijze ondergrond.

Door het verhaal zo op te bouwen, wilde ik het een documentaire-achtig element meegeven.

Nadat ik eerst thumbnails had gemaakt van alle pagina's vervaardigde ik de paginaschetsen. Daarvoor gebruikte ik A4-schetsboeken. Ik tekende alle paginaschetsen dus analoog, met blauw non-repropotlood (die bij het scannen doorgaans verdwijnen, red.) en gewoon potlood. Met het non-repropotlood kon ik fijn onderzoeken en krassen. Het tekenwerk met het gewone potlood maakte ik daarentegen heel exact. De schetsen moesten echt een goede basis vormen voor het inkten.

Tijdens het schetsproces bedacht en schreef ik de dialogen, al moet ik zeggen dat die eigenlijk al in mijn hoofd zaten.

Na mijn geschetste pagina’s te hebben gescand, werkte ik digitaal verder. Het ‘inkten' deed ik met pixels op een iPad en Wacom Cintiq. Het was voor het eerst dat ik digitaal heb ‘geïnkt’ en dat beviel me uitstekend.

Ik koos ervoor om telkens een groep van bijvoorbeeld vijftig pagina’s te schetsen en inkten. Dat zorgde voor fijne afwisseling, zeker omdat ik tijdens het tekenen soms ook nog referentiemateriaal moest zoeken.

Kleur vormt een belangrijk onderdeel in mijn verhalen. Ik zie het als een cruciaal middel om het gevoel en de sfeer van de periode die ik verbeeld goed weer te geven. Het verhaal over Mondriaan speelt zich af in drie wereldsteden. Voor elk van die locaties ontwikkelde ik een kleurpalet waarbij ik een van de door Mondriaan gebruikte primaire kleuren zelf als basis overnam en mengde met zwart. Op die manier kreeg elk locatie een eigen kleurgevoel.

Voor Parijs was rood mijn basiskleur omdat het nu eenmaal de stad van de liefde is, maar die in de periode die ik beschrijf voor Mondriaan ook een bepaalde dreiging kreeg. Voor Londen koos ik voor blauw. Gedistingeerd en daarmee passend bij de geest van Engeland. New York kreeg geel als basis omdat Mondriaan het zag als de stad van de vrijheid en de toekomst. De verschillende delen van het verhaal zijn niet letterlijk rood, blauw en geel, maar die kleuren zitten wel in veel tinten van de lucht, gebouwen, schaduwen, enzovoort.

Het inkleuren deed ik eveneens digitaal, daarbij geholpen door mijn geliefde die alle pagina’s voorzag van ‘platte kleuren’, waarna ik details toevoegde als licht, schaduw en structuur.

Ik wilde graag een uniek alfabet voor de ballonteksten. Mijn lief creëerde een speciaal alfabet. Open en rond en daarmee geïnspireerd op typografie die in die periode veelvuldig werd gebruikt. Dat letterfont heb ik gedigitaliseerd en The Mondriaan genoemd.

Het leek mij interessant en waardevol het album af te sluiten met een essay dat de levensfilosofie van Piet Mondriaan zou duiden en hoe hij over zijn kunst dacht.

Tijdens de voorbereidingen, maar ook gedurende het maken van mijn album heb ik regelmatig contact gehad met Wietse Coppes. Hij is curator bij het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en tevens dé Mondriaan-expert. Behalve dat hij zijn kennis met mij wilde delen, schreef hij een volgens mij mooi en boeiend essay dat context geeft aan mijn verhaal.

De esthetiek uit de jaren 1930 wilde ik ook graag terug laten komen in de cover en de vormgeving van het album. Maar dan wel met een eigentijdse interpretatie.

De cover was eigenlijk in één keer raak. Mondriaan die bijna activistisch zijn ‘wapen’ — het penseel — omhoog houdt, omgeven door kleuren en typografie die passend zijn.

Ook de tussenpagina’s in het boek hebben diezelfde kloeke typografie met woorden en cijfers die telkens een blok vormen. Het essay tenslotte, sluit daar qua vormgeving op aan, evenals de overige pagina’s, die aan Cyril Koopmeiners te danken zijn.

Tot slot is de papierkeuze in nauwe samenspraak met de uitgever tot stand gekomen. Een wit papier, mat, maar waarop kleuren mooi tonen, een beetje ‘vergrijsd’, passend bij de sfeer van het verhaal.

Als stripauteur ben ik ook ondernemer. Daarom heb ik in 2023 contact gezocht met Het Mondriaanhuis, het geboortehuis van Piet Mondriaan in Amersfoort dat nu een museum is. Resultaat is dat er een tentoonstelling te zien is over mijn album, met focus op de filosofie van Mondriaan.

Er is tevens een educatieprogramma door het museum ontwikkeld en in het kader daarvan geef ik workshops en masterclasses. De tentoonstelling is nog tot 2 maart 2025 te zien. (© foto's hieronder: Mike Bink)

Surf naar www.mondriaanhuis.nl voor alle praktische info.

Mondriaan: Een Betere Wereld verscheen op 24 oktober 2024 bij Scratch Books. Het hardcoveralbum van 328 pagina's kost 34,95 euro.

Op zijn eigen website stelt de op 1 juli 1961 in Vlaardingen geboren Erik de Graaf zich als volgt voor: "Zodra ik een potlood kon vasthouden, kon je me zien tekenen aan de eettafel. Het duurde echter nog veertig jaar voordat ik mijn debuut maakte als striptekenaar.

Als verhalend kunstenaar verlang ik ernaar verhalen te maken die mensen ontroeren. Ik hoop dit te bereiken door te zoeken naar het 'grote' in het 'kleine', naar het 'buitengewone' in het 'gewone'.

Ik probeer dit alles te vangen in een klare en duidelijke stijl, waarvoor ik schatplichtig ben aan kunstenaars die ik diep bewonder: Yves Chaland, Joost Swarte, Seth en Chris Ware."

De Graaf is een illustrator en grafisch vormgever met werkervaring in een reclamebureau en vervolgens creatief directeur van een designbureau. Overdag ontwerpt hij onder meer verpakkingen voor supermarktproducten, 's avonds en 's nachts legt hij zich toe op striptekenen. 

In 2003 debuteerde hij als striptekenaar met Verbleekte Herinneringen, uitgegeven door De Harmonie | Oog & Blik, met korte verhalen die op zijn jeugd uit de jaren 1960 en 1970 zijn gebaseerd. Met dezelfde aanpak volgden datzelfde jaar Gekleurd Geheugen en in 2004 Gevonden Verleden. Oog & Blik bundelde de drie softcoveralbums in 2005 tot de gelimiteerde integrale Verzamelde Herinneringen.

De Graaf omschreef het drieluik als "korte verhalen in bijpassende kleuren, elk over mijn alter ego Muis. Geen spectaculaire dingen: verhalen over het verlies van een goede vriend, een opwindende zomervakantie, een gevaarlijk avontuur in een naburige boomgaard en een ongewenste indringer." Een van de korte verhalen raakte in 2004 gepubliceerd in de reeks Drawn and Quarterly Showcase van de Canadese uitgeverij Drawn & Quarterly. De integrale kreeg in 2010 een Franse vertaling bij het Frans-Canadese La Pastèque.

Een volgend project was Scherven, dat in 2010 verscheen bij De Bezige Bij | Oog & Blik, het eerste deel van een tweeluik. Het is deels gebaseerd op de verhalen vn zijn oma en zijn ooms Cor en Gijs, die  in de mobilisatietijd waren ingekwartierd in het dorp van zijn grootouders.

Op 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen wat het startschot was voor een deelname in de oorlog die slechts vier dagen zou duren. Op 14 mei moest het Nederlandse leger in het Duitse zijn meerdere erkennen en capituleerde het. Een van de soldaten die aan Nederlandse zijde meevocht en in die hoedanigheid genoeg meemaakte om er een berg trauma's aan over te houden, is Victor. Bij thuiskomst na de capitulatie is zijn geliefde Esther verdwenen. Op een begraafplaats op 4 mei 1946 vertellen de voormalige geliefden elkaar wat hen tijdens de oorlogsjaren overkwam. Beiden zijn getekend door de oorlogsjaren en zitten vol verhalen over deze zwarte periode die zich maar moeilijk laten vertellen. Verhalen over de — vaak onmogelijke — keuzes die ze hebben moeten maken, geliefden die ze zijn kwijtgeraakt en, niet in de laatste plaats, de strijd die ze voeren met hun geweten. Het gesprek komt aanvankelijk dan ook moeilijk op gang. Het eerste deel is het verhaal van Victor.

Deel 2, Littekens, met het verhaal van Esther, volgde pas in 2020, toen bij de grotere uitgeverij Dupuis. Door een partnerschap van Dupuis met Champaka Books (opgericht door de weduwe van Yves Chaland) verscheen het tweeluik ook in het Frans. Scherven verscheen bij Dupuis ineens ook als een heruitgave met nieuwe cover. In tweemaal 264 pagina's vertelt Erik de Graaf voornamelijk over verlies: verlies van onschuld, van dromen en natuurlijk van vrijheid. Aan de hand van dramatische gebeurtenissen wordt duidelijk hoe ingrijpend het leven van gewone mensen kan veranderen door iets ongewoons als een oorlog.